اولین کتاب فارسی جامع در حوزه سیستم های نروفازی یا عصبی-فازی (Neuro-Fuzzy Systems) توسط چاپ و نشر بازرگانی منتشر شد. من نگارش این کتاب را از تابستان ۱۳۹۵ آغاز کردم و پس از چند بار وقفه سرانجام در اسفندماه ۱۴۰۲ آن را به پایان رساندم. اگرچه مدت‌زمان نگارش این کتاب خیلی طولانی شد اما به دلیل ماهیت آن ـ که مروری بر طبقه‌بندی و مدل‌های کلاسیک نروفازی‌ها است ـ محتوای آن را به‌عنوان یک منبع پایه‌ای به علاقمندان یادگیری ماشین و الگوریتم‌های هوش محاسباتی توصیه می‌کنم.
ترکیب سیستمهای فازی (Fuzzy Systems) و شبکه های عصبی مصنوعی (Artificial Neural Networks) درواقع ترکیب قابلیت‌هایی نظیر استنتاج در مدل‌های فازی و یادگیری شبکه‌های عصبی به‌منظور خلق الگوریتم‌هایی کارآمد و چندجانبه در حوزه یادگیری ماشین است. در ادبیات این موضوع، چنین سیستم‌هایی را معمولاً با عنوان Neuro-Fuzzy Systems یا Fuzzy Neural Systems شناخته می‌شوند. سیستم فازی عصبی (Neuro-Fuzzy System)، پارامترهای یک سیستم فازی را با استفاده از روش‌های یادگیری حاصل از شبکه‌های عصبی تعیین می‌کند. مهم‌ترین دلیل ترکیب شبکه‌های عصبی با سیستمهای فازی، قابلیت یادگیری آنها است. چنین ترکیبی باید بتواند قواعد زبانی و/یا توابع عضویت را بیاموزد یا آنها را تنظیم کند. از سوی دیگر، سیستم عصبی فازی (Fuzzy-Neural System) با هدف پشتیبانی از یک شبکه عصبی توسعه می‌یابد. سیستم عصبی فازی، یک شبکه عصبی است که از رویکرد فازی برای افزایش قابلیت یادگیری و بهبود عملکرد خود استفاده می‌کند. یک سیستم عصبی فازی با هدف حداقل کردن تلاش‌ها برای آموزش و کاهش هزینه محاسبات، به کنترل ورودی‌های شبکه عصبی، پارامترهای یادگیری و پارامترهای ساختاری مختلف شبکه عصبی می‌پردازد.
معرفی کتاب
فصل نخست این کتاب به ارائه مقدمه‌ای پیرامون ماهیت ترکیب مدل‌های فازی و عصبی می‌پردازد و انواع ترکیب‌های موجود (مدل‌های مشارکتی، همزمان و یکپارچه) را معرفی می‌کند. در فصل‌های دوم تا پنجم، ترکیب‌های رایج تشریح می‌شود که بر پایه نوع ترکیب به فصل‌های مختلف تقسیم شده‌اند. در هر فصل، موردکاوی‌ها و مثال‌هایی نیز در خلال معرفی برخی مدل‌های متداول‌تر ارائه می‌شود. برخی مباحث تکمیلی ناظر برتازه‌ترین نوآوری‌های پژوهشی طی سال‌های اخیر (نیم‌نگاهی به مدل‌های نوظهور شامل فازی نوع۲ و یادگیری عمیق) نیز در فصل ششم کتاب مورد بررسی قرار می‌گیرد تا نیم‌نگاهی به آینده سیستمهای ترکیبی فازی و عصبی نیز به مخاطب ارائه شود. فهرست کتاب را می‌توانید از اینجا دانلود کنید.
کتاب‌های مرجعی که بخشی از تمرکز خود را بر ترکیب سیستمهای فازی و عصبی معطوف داشته‌اند، محدودیت‌هایی نظیر فقدان جامعیت، تشریح ناکامل ترکیب‌های ممکن و عدم اشاره کامل به کاربردهای واقعی یا مقالات پژوهشی دارند. به‌همین‌جهت در این کتاب تلاش شده است تا با استفاده از سایر منابع موجود از جمله مقالات معتبر به تکمیل مباحث پرداخته شده و به ترجمه یک منبع تنها اکتفا نشود.
در فصل‌هایی که مدل‌های کلاسیک و طبقه‌بندی‌های پایه‌ای الگوریتم‌های فازی عصبی مورد بررسی قرار گرفته است، کتاب Computational intelligence: synergies of fuzzy logic, neural networks and evolutionary computing نوشته Siddique و Adeli در سال 2013، پژوهش‌های Abraham در سال‌های 2000 تا 2005، کتاب Neural fuzzy systems: a neuro-fuzzy synergism to intelligent systems اثر Lin و Lee در سال 1996، کتاب Neural networks, fuzzy logic and genetic algorithm نوشته Rajasekaran و Vijayalakshmi در سال 2003 به‌همراه نیم‌نگاه یا تمام‌نگاهی بر مقالات اصلی مربوط به الگوریتم‌های مورداشاره به‌عنوان مراجع اصلی این کتاب در ترجمه و گردآوری مورد بررسی قرار گرفته‌اند. در مرور مدل‌های فازی عصبی با ترکیب فازی نوع2 یا یادگیری عمیق نیز مطالعه Shihabudheen و Pillai در سال 2018 به‌همراه آثار Ⅾas و همکاران (2020) و Talpur و همکاران (2022) نیز مورد توجه قرار گرفته است.
پیش‌نیاز این کتاب آشنایی با سیستمهای فازی و شبکه‌های عصبی است، اما با توجه به منابع گسترده فارسی برای آشنایی با این دو حوزه، مباحث مقدماتی و آشنایی اولیه با آنها در این کتاب ارائه نشد تا اختصار در ارائه مطالب کتاب نیز حفظ شود.
دریافت کتاب
از آنجا که این کتاب یکی از نخستین تلاش‌ها برای گردآوری مجموعه‌ای به زبان فارسی پیرامون ترکیب منطق فازی و شبکه‌های عصبی مصنوعی است، یقیناً از داشتن ایراد و خطا مبرا نخواهد بود. به‌همین‌جهت نظرات و پیشنهادهای همه اساتید، دانشجویان و پژوهشگران گرامی درباره این اثر موجب امتنان خواهد بود. برای دسترسی به نسخه الکترونیکی کتاب می‌توانید به اپلیکیشن‌های کتاب الکترونیکی زیر مراجعه کنید:
همچنین برای برای تهیه نسخه فیزیکی کتاب، از طریق فروش آنلاین نشر بازرگانی به یکی از نشانی‌های زیر اقدام کنید: